Belgische steden in verval: het effect van de uittocht naar de rand

De geleidelijke uittocht van de middenklasse uit Belgische stadscentra neemt toe, wat de economische en sociale moeilijkheden van stedelijke gebieden verergert. Volgens een recente analyse van het Instituut voor Economische en Sociale Onderzoek (Ires, UCLouvain), geciteerd door L’Echo, blijft de fiscale basis van grote steden dalen ten voordele van de randgebieden. Dat heeft een zware impact op de financiering van stedelijke openbare diensten.

In 1977 vertegenwoordigden de belangrijkste Belgische steden nog bijna een derde van het belastbaar nationaal inkomen. In 2021 was dat gedaald tot 20,4%. Vandaag ligt het gemiddelde inkomen per inwoner in stedelijke centra lager dan in de rand, wat wijst op een trendbreuk die Brussel, Antwerpen, Luik, Charleroi, Gent, Brugge, Leuven en Namen treft. Deze ontwikkeling gaat gepaard met een lagere werkgelegenheidsgraad in steden, hoewel de stedelijke bevolking gemiddeld jonger en etnisch diverser is.

De oorzaken van een fundamentele verschuiving
Het Ires-onderzoek belicht verschillende factoren die de migratie naar de rand hebben bevorderd:

• Een weinig restrictief ruimtelijk beleid buiten de centra,
• Geen maatregelen om urban sprawl tegen te gaan,
• Fiscale stimuli die autoverkeer en pendelen aanmoedigen (zoals de bedrijfswagen),
• Een gebrek aan planning in de spreiding van migratiepopulaties,
• Een industrieel verleden dat veel stadswijken heeft achtergelaten in een staat van verval.

In Brussel wordt de situatie verergerd door de institutionele context: de federalisering van het land zou de economische en politieke invloed van de hoofdstad hebben verminderd, wat haar relatieve verarming versterkt. Inwoners van de Brusselse rand beschikken nu over een gemiddeld inkomen dat 25% hoger ligt dan dat van de bewoners van het stadscentrum.

Een contrast met andere Europese steden

In tegenstelling tot België zijn veel Europese en Noord-Amerikaanse metropolen (Parijs, Londen, Madrid, New York) erin geslaagd de aantrekkelijkheid van hun stadscentrum te behouden. Volgens een OESO-rapport uit 2024 hebben deze steden ambitieuze beleidsmaatregelen ingevoerd: beperking van stadsuitbreiding, investeringen in openbaar vervoer, regulering van de vastgoedmarkt en bevordering van sociale mix.

In Parijs streeft men via de strategie van "metropolisering" naar een betere integratie van de buitenwijken, terwijl Londen een belasting op leegstaande woningen heeft ingevoerd om sociale diversiteit in het centrum te bevorderen.

Welke oplossingen om de trend te keren?

Ires stelt twee actierichtingen voor om de evolutie te keren:

• Financiële solidariteit tussen gebieden versterken, bijvoorbeeld door de fiscale basis van steden uit te breiden naar hun rand of via budgettaire transfers,
• De aantrekkelijkheid van stadscentra herstellen via investeringen in onderwijs, werkgelegenheid, infrastructuur, mobiliteit en groene ruimten.

Recente initiatieven, zoals het in 2024 gelanceerde plan “Brussel, veerkrachtige stad”, richten zich op renovatie van achtergestelde wijken, betaalbaar wonen en verbetering van zachte mobiliteit. Toch blijven deze maatregelen beperkt gezien de omvang van het fenomeen.

Een kwestie van sociale cohesie

Los van het fiscale aspect bedreigt de uittocht van de middenklasse de sociale mix en de democratische vitaliteit van stedelijke centra. Een rapport van de Koning Boudewijnstichting uit 2024 benadrukt dat de stad geen exclusieve plek mag worden voor de meest kwetsbaren, op straffe van toenemende sociale en territoriale breuklijnen.

Het vermogen van Belgische steden om zichzelf opnieuw uit te vinden, nieuwe bewoners aan te trekken en de solidariteit tussen centrum en rand te herstellen, zal bepalend zijn voor hun toekomst en die van het hele land.